Prawo i sądy właściwe w przypadku rozwodu między obywatelami różnych krajów

Kwestia rozwiązania małżeństwa poprzez rozwód, w przypadku gdy małżonkowie pochodzą z różnych krajów, a na dodatek zamieszkiwali w czasie swojego małżeństwa na terenie różnych państw może rodzić wątpliwości prawne, w szczególności jeżeli chodzi o określenie prawa i sądu właściwego do przeprowadzenia postępowania sądowego. 

W prawie polskim reguluje to art.  54 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe. Zgodnie z nim rozwiązanie małżeństwa podlega wspólnemu prawu ojczystemu małżonków z chwili żądania rozwiązania małżeństwa. W razie braku wspólnego prawa ojczystego małżonków właściwe jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają w chwili żądania rozwiązania małżeństwa miejsce zamieszkania, a jeżeli małżonkowie nie mają w chwili żądania rozwiązania małżeństwa wspólnego miejsca zamieszkania – prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mieli ostatnio miejsce wspólnego zwykłego pobytu, jeżeli jedno z nich ma w nim nadal miejsce zwykłego pobytu. W razie braku okoliczności rozstrzygających o właściwości prawa na podstawie przepisów ust. 1 i 2, do rozwiązania małżeństwa stosuje się prawo polskie. 

Zgodnie z ww. regulacją kwestią badaną w pierwszej kolejności musi być, czy małżonkowie mają wspólne prawo ojczyste, następnie czy mają miejsce zamieszkania w tym samym państwie na moment żądania rozwodu, a w przypadku przeczącej odpowiedzi na ww. pytania: czy chociaż jeden z małżonków (niekoniecznie ten, który żąda rozwodu) posiada wciąż miejsce zwykłego pobytu w kraju, w którym wcześniej wspólne miejsce zwykłego pobytu posiadało małżeństwo. Jeżeli zgodnie z ww. zasadami nie uda się ustalić prawa właściwego, zastosowanie znajdzie prawo polskie.  

Powyższa ustawa odnosi się do postępowania rozwodowego, które ma miejsce po wejściu w życie aktualnej ustawy Prawo prywatne międzynarodowe, a więc po 16 maja 2011 r. Wcześniej obowiązywała ustawa o takim samym tytule z dnia 12 listopada 1965 r. (art. 18). 

W relacjach transgranicznych nie można jednak zapominać o uwzględnieniu umów międzynarodowych i aktów prawnych organizacji międzynarodowych. 

Prawo właściwe do rozwiązania małżeństwa (rozwodu) zostało określone w 17 dwustronnych umowach międzynarodowych, zawartych przez Polskę z Austrią, Białorusią, Bułgarią, byłą Czechosłowacją (umowa ta zachowuje moc w stosunkach Polski z Czechami i Słowacją), Estonią, Francją, byłą Jugosławią (umowa ta zachowuje moc w stosunkach Polski z Bośnią i Hercegowiną, Chorwacją, Czarnogórą, Macedonią, Serbią i Słowenią), Koreą Północną, Kubą, Litwą, Łotwą, Mongolią, Rosją, Rumunią, Ukrainą, Węgrami i Wietnamem. Zatem jeżeli któreś z małżonków pochodzi z ww. krajów albo małżonkowie przebywali w jednym z tych krajów przed rozstaniem, konieczne jest zweryfikowanie, czy treść umowy międzynarodowej nie zmienia regulacji dotyczącej prawa właściwego dla rozwodu wynikającego z polskiej ustawy Prawo prywatne międzynarodowe albo z przepisów prawa krajowego państwa obcego. 

Na uznawanie w jednym kraju wyroku rozwodowego wydanego w innym kraju wpływ może mieć dodatkowo Konwencja o uznawaniu rozwodów i separacji, sporządzoną w Hadze dnia 1 czerwca 1970 r. (Dz. U. z 2001 r. Nr 53, poz. 561 i 562).

Oczywiście dla krajów UE niebagatelne znaczenie będzie miało także Rozporządzenie Bruksela II Bis (pełna nazwa: Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz. U. UE. L. z 2003 r. Nr 338, str. 1 z późn. zm.), które zgodnie z art. 1 ust. 1 lit. a ma zastosowanie także do rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa. 

Zgodnie z art. 3 ww. Rozporządzenia Bruksela II Bis, w sprawach orzeczeń dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium:

a) oboje małżonkowie mają zwykły pobyt, lub

– małżonkowie mieli ostatnio oboje zwykły pobyt, o ile jedno z nich ma tam nadal zwykły pobyt, lub

– strona przeciwna ma zwykły pobyt, lub

– w przypadku wspólnego pozwu lub wniosku jedno z małżonków ma zwykły pobyt, lub

– powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam od przynajmniej roku bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku, lub

– powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam przynajmniej od sześciu miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku i jest obywatelem tego państwa członkowskiego lub, w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, ma tam swój „domicile”;

b) którego obywatelstwo posiadają oboje małżonkowie lub, w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, w którym mają swój wspólny „domicile”.

Pojęcie „domicile” na potrzeby niniejszego rozporządzenia określa się według prawa brytyjskiego i irlandzkiego. 

Zgodnie z art. 6 Rozporządzenia Bruksela II Bis, tak określona jurysdykcja ma charakter wyłączny. Dopiero jeżeli żaden sąd państwa członkowskiego nie ma jurysdykcji zgodnie z art. 3, 4 i 5 tego Rozporządzenia, jurysdykcję określa się w każdym państwie członkowskim według jego własnego prawa. 

Na marginesie należy wskazać, że Polski nie obowiązuje natomiast rozporządzenie Rady (UE) nr 1259/2010 z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie wprowadzenia w życie wzmocnionej współpracy w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej (Dz. Urz. UE L 343 z 29.12.2010, s. 10), zwane Rzym III. 

W małżeństwach międzynarodowych ustalenie prawa i sądu właściwego do przeprowadzenia postępowania rozwodowego może okazać się skomplikowane, jednak jest konieczne jeszcze przed złożeniem pozwu o rozwód. Może to bowiem znacząco wpłynąć na przesłanki rozwodu, obowiązki i prawa stron po rozwodzie, wykonywanie władzy rodzicielskiej nad wspólnymi dziećmi i majątkowe skutki rozstania małżonków. 

adwokat Agata Julia Stankiewicz

Szczecin, 15 grudnia 2020 r.